1915 yılında Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinde doğdu. İlkokulu Sivrihisar’da, orta ve lise öğrenimini Eskişehir’de tamamladı. Yüksek Muallim Mektebi ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi’nden mezun olduğu yıl, M. Fuad Köprülü tarafından asistan adayı olarak Türkiyat Enstitüsü’ne alındı (1939). Ancak Köprülü’nün siyasete atılarak üniversiteden ayrılması üzerine XIX. Asır Türk Edebiyatı Kürsüsü’nün başına getirilen Ahmet Hamdi Tanpınar’ın asistanı oldu. 1942’de doktorasını verdi. 1944’te doçentliğe, 1953’te profesörlüğe yükseldi. 1958 yılında öğretime başlayan Erzurum Atatürk Üniversitesi’nde Edebiyat Fakültesi dekanı olarak görev yaptı, bu arada Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü kurdu. Türk halk edebiyatı sahasında ilk çalışmaları burada başlatarak asistanlarıyla beraber derlemelerde bulundu. 1960’ta İstanbul’daki kürsüsüne döndü. 1974 yılında Türkiyat Enstitüsü müdürü, 1982’de Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanı, 1983’te ikinci defa Türkiyat Araştırma Merkezi müdürü oldu. Ekim 1983’te Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu üyeliğine seçildi. Bu resmî görevlerinin yanı sıra Kültür Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilâtı’nın kurduğu kültür, dil ve edebiyat komisyonlarının çoğunda görev aldı. 1936’da öğrenci bursuyla Almanya’da, 1949-1950 ve 1959-1960 yıllarında Fransa ve İngiltere’de, 1967’de Almanya, Fransa, İngiltere ve İsviçre’de inceleme ve araştırma yapmak üzere bulunan Mehmet Kaplan ayrıca Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde konferanslara ve seminerlere katıldı. Ocak 1984’te emekli oldu ve ölümüne kadar Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’nde yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. 1986 yılında İstanbul’da vefat etti. Mezarı Karacaahmet Kabristanı’ndadır. Kendisine Millî Kültür Vakfı tarafından “millî kültüre hizmet şeref armağanı” verilmiş (1981), emekliliği münasebetiyle Dergâh Yayınları tarafından Mehmet Kaplan’a Armağan (İstanbul 1984), ölümünden sonra da Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nce Mehmet Kaplan İçin (Ankara 1988), Kültür Bakanlığı’nca Mehmet Kaplan (İstanbul 2013) adlı kitaplar yayımlanmış, ayrıca Boğaziçi (Mart 1986, S. 45) ve Türk Edebiyatı (Mart 1986, S. 149) dergileri onun için birer özel sayı çıkarmıştır. Mehmet Kaplan’ın hayatı, bütün yazılarının bibliyografyası ve hatıraları Mehmet Kaplan: Hayatı ve Eserleri (haz. Zeynep Kerman-İnci Enginün, Dergâh Yayınları, 2000) adıyla neşredilmiştir. Başlıca Eserleri: Şiir Tahlilleri 1: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, 1954 (34. b. 2015); Şiir Tahlilleri 2: Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, 1965 (24. b. 2015); Tanpınar’ın Şiir Dünyası, 1963 (6. b. 2013); Nesillerin Ruhu, 1967 (12. b. 2014); Büyük Türkiye Rüyası, 1969 (6. b. 2012); Tevfik Fikret: Devir-Şahsiyet-Eser, 1971 (18. b. 2014); Edebiyatımızın İçinden, 1978 (4. b. 2014); Hikâye Tahlilleri, 1979 (21. b. 2015); Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 1, 1979 (11. b. 2014); Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 2, 1987 (9. b. 2014); Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3: Tip Tahlilleri, 1985 (9. b. 2014); Kültür ve Dil, 1982 (33. b. 2015); Âli’ye Mektuplar, 1992; Sevgi ve İlim, 2002 (3. b. 2014); Edebiyatımızın Bahçesinde Dolaşırken, 2007 (2. b. 2014); Yunus Bir Haber Verir…, 2015; Yavaş Yavaş Aydınlanan Tanpınar, 2015.
