İslâm kültür ve medeniyet tarihinin ana alanlarından biri olan Tasavvuf Tarihi ile ilgili araştırmalar yeni ise de bu kültürün unsurlarını bize aktaran kaynak eserlerin kaleme alınması çok eskidir. İslâmın ilk yüzyıllarında daha çok tasavvuf terimlerine açıklık getirmek isteyen eserlere, 10. yüzyıldan sonra tabakât/biyografi yazma boyutu ilave edilmiştir. 12. yüzyıldan sonra tarikatların sahneye çıkmasıyla birlikte yaygınlık kazanan tasavvufî hayat ve müesseseler, vakıfların da desteğiyle sosyal hayattaki tesir ve nüfûzunu en üst noktaya taşımıştır.

Farklı tarikatlara mensup olan tekkeler ve zaviyeler, dinî-ahlâkî hayatı merkeze alan çalışmalarının yanında çevresinde var olan her türlü problemle de yakından ilgilenmişlerdir. Bazen kırsal kesimde, bazen sınır boylarında ve bazen de şehrin ortasında gönüllere ve kafalara hitap eden dervişlerin bir kısmı fikrî ve felsefî hayatın da öncüsü olmuştur. Tasavvufî kurumların zevkle taşıdığı meşalelerden biri ise, güzel sanatlardır. Şiirdir, mûsikîdir, hattır, tezhiptir…

Bütün bu unsurlar, yani dervişler, eserleri, kurumlar ve söz konusu kurumlar vasıtasıyla kurdukları çok yönlü ilişkiler, gerçekleştirdikleri faaliyetler İslâm coğrafyasının her yerinde mevcuttur. Önümüzde binlerce sûfî ve derviş, yüzlerce tekke ve kitap, onlarca meşrep ve tarikat olunca “bütün bu yazdıklarımız denizden bir katredir” cümlesi, tevâzu sınırlarından kurtularak gerçekleri dile getirme makamına yükselecektir.

Dervişliğin tabiatından olsa gerek; yine de yola revan olmaktan başka yapacak bir şey yok...